Vanwege het coronavirus werken onze medewerkers thuis.

N.B. Het kan zijn dat elementen ontbreken aan deze printversie.

5 vragen over Documenta 15 Geen dure sterkunstenaars in witte hallen op deze vrolijke en kritische Documenta, maar groepen kunstenaars uit Afrika, Azië en Latijns-Amerika. Wat maakt deze editie zo anders dan anders?

1 Wat is er zo bijzonder aan de vijftiende Documenta?

Het Indonesische collectief ruangrupa heeft voor de vijftiende Documenta louter andere kunstenaarscollectieven uitgenodigd, zoals Alice Yard uit Trinidad, ARAC uit Uganda, de Ghetto Biennale uit Haïti en El Warcha uit Tunesië.

Veel van deze kunstenaarsgroepen opereren op het zuidelijk halfrond - het Nederlandse The Black Archives is een uitzondering. Daarmee biedt deze Documenta voor het eerst ruim baan aan kunstenaars uit Azië, Afrika en Latijns-Amerika, en is de hegemonie van westerse kunstenaars voor het eerst echt doorbroken.

Die aardverschuiving is ook goed zichtbaar in de esthetiek van de tentoonstelling. De Documenta Halle, een van de hoofdlocaties, is zowel van binnen als van buiten met golfplaten bedekt. De bewegwijzering in de stad bestaat uit kleurrijke bordjes die aan plastic cubic-tanks zijn bevestigd. Losse paviljoens zijn opgebouwd uit bamboe of gerecyclede pakken textiel. Er staan legertenten die dienst doen als videoruimtes. Overal zijn zitjes met oude bankstellen en van sloophout getimmerde stoeltjes. Alles heeft een geïmproviseerde uitstraling, die je associeert met niet-westerse landen: de esthetiek van olievaten en draadstaal. Niets doet nog denken aan de traditionele ‘white cube’, waar kunstwerken sereen aan witte muren hangen.

2 Hoe zet ruangrupa zich af tegen de kunstmarkt?

Omdat bijna al het werk op de tentoonstelling gemaakt is door collectieven, ligt het auteurschap van de kunstwerken niet bij een individu. Anders dan bijvoorbeeld bij de Biënnale van Venetië doen er geen ‘blue chip’ kunstenaars mee die verbonden zijn aan grote galeries. Er doen überhaupt geen grote sterren mee aan deze Documenta – uitzondering is de Duitse Hito Steyerl die werd uitgenodigd door het Spaanse collectief Inland. Het gaat in Kassel dit keer niet om de individuele expressie van kunstenaars, met een verkoopbaar object als eindresultaat. Het gaat om collectieve workshops, om debatten, om kennisoverdracht en solidariteit. Veel werken zullen gedurende de tentoonstelling ontstaan, omdat ze gemaakt worden samen met lokale gemeenschappen.

Zo worden niet alleen de kapitalistische wetten van de kunstmarkt omzeild, maar wordt ook getornd aan de macht van stercuratoren. De macht ligt niet meer bij een kleine groep kunstkenners, het collectief bepaalt wie er mee mag doen. ‘Curators go home’, zo schreef het Cubaanse collectief INSTAR demonstratief op de muren van de Documenta Halle. Er wordt in Kassel niet zomaar aan de stoelpoten van het gevestigde kunstsysteem gezaagd, het hele kunst-establishment lijkt hier helemaal buiten spel gezet.

3 Hoe wordt het publiek erbij betrokken?

In het centrum van Kassel is een oud winkelpand omgetoverd tot ruruHaus, een ontvangstcentrum annex giftshop en VVV. Hier beginnen wandelingen en rondleidingen langs de tentoonstellingslocaties, maar je kunt er ook je telefoon opladen of een Documenta-biertje drinken. In de kelder is een expositie gewijd aan de lokale gemeenschappen van Kassel.

Nieuw is dat vrijwel alle tentoonstellingslocaties een dagopvang hebben voor kinderen, waar wordt voorgelezen en spelletjes worden gedaan. Overal zie je glijbanen, klimwanden en knutseltafels. De erezaal van de Documenta Halle is omgebouwd tot skatebaan. Ook zijn er op alle locaties stilteruimtes gemaakt, waar je even tot rust kunt komen of, zo je wilt, kunt mediteren.

Overal klinkt muziek: er is veel fraaie geluidskunst te horen. Maar ook in de filminstallaties speelt muziek een grote rol, van Zuid-Afrikaans gezang van collectief MADEYOULOOK tot de death metal van de Iraanse vluchteling Kazem Kazami. Mede daardoor heeft deze Documenta meer de sfeer van een festival dan van een tentoonstelling, inclusief foodtrucks en relaxte hangplekken.

Ook opvallend: waar de Documenta normaal gesproken vergezeld gaat van vuistdikke catalogi, meestal volgeschreven met ingewikkelde curatorentaal, wordt de tentoonstelling nu begeleid door een stroom uiterst toegankelijke publicaties. In de boekwinkel van het ruruHaus liggen talloze nieuwe kinderboeken, strips, graphic novels en fotoromans die door de diverse collectieven in het kader van deze Documenta zijn uitgebracht.

4 Wat zijn de thema’s die centraal staan?

Deze Documenta is een feelgoodtentoonstelling die een vrolijkmakend hippiegevoel combineert met de scherpe politieke stellingname van de kraakbeweging. Er is veel vrijheid-blijheid, maar er zijn óók scherpe ondertonen. De tentoonstelling is feitelijk één wereldwijde protestbeweging van groepen mensen die niet meer marginaal willen zijn: van Australische aboriginals tot Algerijnse vrouwen en jongeren uit de sloppenwijken van Nairobi. Het zijn de underdogs die in Kassel het hoogste podium mogen betreden. Vluchtelingen komen veelvuldig aan het woord, hun tragische verhalen klinken vanuit boxen in de voetgangerstunnels, zijn vastgelegd in documentaires en op tekeningen.

Zeker. De energie en het optimisme waarmee ruangrupa deze Documenta heeft samengesteld, werkt zeer aanstekelijk. Eerder liet ruangrupa al zien hoe ze met kunst de wereld willen verbeteren, bijvoorbeeld toen ze in 2016 in Arnhem de Sonsbeek-tentoonstelling maakten en daar al op kleine schaal met lokale gemeenschappen samenwerkten. Maar hier, in Kassel, voeren ze hun ideeën tot het uiterste door. Gedurende honderd dagen bieden ze met deze inclusieve, anti-elitaire, genereuze Documenta echt een alternatief voor het westerse, restrictieve, kapitalistische kunstsysteem.

Wat moet je deze week zien, horen of luisteren? Onze redacteuren recenseren en tippen

Heeft u een tip over dit onderwerp, ziet u een spelfout of feitelijke onjuistheid? We stellen het zeer op prijs als u ons daarover een bericht stuurt. U kunt ons ook anoniem een tip geven.