Hoofdpagina » Het einde van de 1,5 graden-fantasie

De opwarming beperken tot 1,5°C: het was de klimaatambitie van de mensheid. Een nieuw door de VN geleid klimaatrapport geeft nu in wezen toe dat die anderhalve graad buiten bereik is. Voorkomen dat de gemiddelde temperatuur op aarde meer dan 1,5 graad Celsius boven het pre-industriële niveau stijgt – is technisch nog steeds haalbaar. Technisch gezien. Er is nog niet zoveel vervuiling door broeikasgassen in de atmosfeer dat het op papier onmogelijk is geworden om 1,5 graad Celsius opwarming te vermijden. Maar in de praktijk is het niet meer haalbaar.

Maandag heeft het Intergouvernementeel Panel over klimaatverandering (IPCC), het door de Verenigde Naties geleide panel van wetenschappers en geleerden dat is belast met het samenvatten van alles wat we weten over de opwarming van de aarde, zijn nieuwste rapport uitgebracht. In tegenstelling tot zijn eerdere rapporten, die zich richtten op de fysieke en sociale gevolgen van klimaatverandering, kijkt dit rapport naar hoe de mensheid haar koolstofvervuiling kan verminderen en de ineenstorting van het klimaat kan voorkomen. Als de meeste IPCC-rapporten een waarschuwing bevatten, komt die van deze week meer over als een “hoe de apocalyps te vermijden”-gids.

Het is ook het eindrapport in de huidige achtjarige cyclus van consensusrapporten van het IPCC. Na dit rapport (en een definitief “synthese”-rapport dat later dit jaar verschijnt), zal het IPCC de komende jaren geen belangrijk nieuw document publiceren. Dit is het laatste rapport voordat het scenario van 1,5 graad Celsius volledig onmogelijk wordt.

Het is dus de moeite waard om naar dat scenario te kijken – en hoe het betekenis kreeg. In 2015 stelden de landen van de wereld zich als onderdeel van de onderhandelingen over het Akkoord van Parijs een nieuw doel om de opwarming van de aarde “ruim onder de 2 graden Celsius” te houden en bij voorkeur te streven naar 1,5 graad Celsius. De overeenkomst vroeg het IPCC ook om een ​​nieuw rapport te schrijven over de voordelen van het doel van 1,5 graad.

Alleen al de verankering van het doel van 1,5 graad in het internationaal recht betekende een overwinning voor de kleine eilandstaten, zoals Kiribati en de Salomonseilanden, die historisch gezien hebben opgeroepen tot het meest agressieve klimaatbeleid omdat een stijgende zeespiegel hen van de kaart zou kunnen vegen. Maar de politieke potentie van het doel overtrof zelfs hun dromen. Toen het IPCC drie jaar later zijn 1,5-graadrapport publiceerde, gaf het gedetailleerde informatie over de verschrikkelijke hongersnoden, droogtes en rampen die zelfs met dat niveau van opwarming gepaard zouden gaan. Het inspireerde een nieuwe ronde van wereldwijde klimaatzorg. De agressieve klimaatactie van de afgelopen jaren – de protesten van Greta Thunberg, de oproepen van Wall Street voor duurzaam ondernemen, zelfs de Europese Green Deal – zouden ondenkbaar zijn geweest zonder het 1,5-graden rapport.

Het is dus op zijn zachtst gezegd wel behoorlijk sneu dat een dergelijk doel nu onmogelijk zou kunnen zijn. Althans voor politici. Klimaatwetenschappers hebben altijd gezegd dat het bereiken van 1,5 graad nooit bijzonder waarschijnlijk leek: het rapport van 2018 schokte lezers tot op zekere hoogte omdat het erkende dat, om klimaatcatastrofes te voorkomen, de wereld haar energiesysteem in een ongekend tempo moest vervangen. Ook voor decarbonisatie was het altijd nodig om naar het fantastische, het wonderbaarlijke te kijken: het uitfaseren van fossiele brandstoffen is zowel zo moeilijk als zo niet-optioneel dat het eigenlijk neerkomt op magisch realisme.

Het is technisch nog steeds mogelijk om de limiet van 1,5 graad te halen, maar het venster wordt snel kleiner. Sinds het eerste rapport in 2018 werd gepubliceerd, is de wereldwijde uitstoot blijven stijgen, dus het zal nu moeilijker zijn om 1,5 graad te halen dan het was toen dat rapport werd geschreven.

Hoewel het doel mogelijk blijft, maakt het nieuwe IPCC-rapport duidelijk dat er al voldoende infrastructuur voor fossiele brandstoffen is gebouwd om dat doel te passeren. De wereld kan nog net zoveel koolstofdioxide uitstoten als ze heeft geproduceerd in de jaren 2010 – ongeveer 400 gigaton – voordat het de rest van zijn budget van 1,5 graad opgebruikt, constateert het nieuwe rapport. Maar de bestaande infrastructuur voor fossiele brandstoffen, zoals die al is gebouwd en gefinancierd, zou nog eens 660 tot 850 gigaton aan uitstoot genereren. Om het doel te bereiken, moet de kolen-, olie- en aardgascapaciteit gewoon compleet en snel offline worden gehaald.

De vraag die er echt toe doet, is niet de technische haalbaarheid, maar de politieke wil en de institutionele capaciteit. Dus hoewel het nieuwe IPCC-rapport herhaaldelijk constateert dat het doel van 1,5 graad technisch haalbaar is, stelt het ook vast dat het tempo van institutionele verandering dat nodig is om een ​​dergelijke technische overgang te bereiken, geen historisch precedent zou hebben.

Slechts een paar landen zijn met succes afgestapt van een enkele fossiele brandstof in een enkele economische sector in het tempo waarmee de hele wereld alle fossiele brandstoffen in alle sectoren zou moeten elimineren. En zelfs deze voorbeelden zijn niet per se bemoedigend. Tijdens de oliecrisis van de jaren zeventig realiseerden de Verenigde Staten een van de snelste energietransities in de geschiedenis toen het stopte met het verbranden van aardolie om elektriciteit op te wekken. Maar het verving die olie door in eigen land gewonnen steenkool, een veel vuilere brandstof. Meer recentelijk hebben de VS hun kolencapaciteit snel uitgefaseerd, maar het verving die brandstof niet door koolstofvrije energie, maar door klimaatvervuilend aardgas.

In het rapport worden enkele voorbeelden van succesvolle transities geprezen, waarbij 24 landen worden genoemd die al meer dan 10 jaar met succes hun broeikasgasvervuiling hebben verminderd. Maar het zijn bijna allemaal welvarende geïndustrialiseerde landen, waaronder de VS, enkele Noord-Europese landen en voormalige Sovjetstaten. Die laatsten zijn geen model voor decarbonisatie, omdat de lagere uitstoot van die staten gepaard ging met een ineenstorting van de economische productiviteit.

In het oorspronkelijke rapport van het IPCC werd al erkend dat dat het onwaarschijnlijk was dat de mensheid de temperatuur op aarde de hele eeuw onder de 1,5 graad Celsius zou houden. In plaats daarvan voorzagen de meeste van de scenario’s acht jaar geleden ook al dat de temperatuur van de wereld dat doel zou overschrijden, en dat de mensheid de temperatuur dan weer op één lijn zou brengen door na 2050 enorme hoeveelheden koolstofdioxide uit de atmosfeer te verwijderen.

Maar terwijl de mensheid de taak om haar uitstoot te verminderen blijft uitstellen, blijft de hoeveelheid koolstof die moet worden verwijderd groeien. Dat zou zijn eigen politieke problemen kunnen opleveren. De contouren van VN-klimaatbesprekingen zullen drastisch veranderen als je gaat aannemen dat netto negatieve emissies mogelijk zijn. Je zou een nieuwe ronde van volledig magisch denken kunnen openen. India heeft er bijvoorbeeld al redelijkerwijs op aangedrongen dat ’s werelds meest ontwikkelde landen koolstofnegatief worden voordat andere landen dat doen. Maar als je aanneemt dat werkelijk enorme hoeveelheden koolstofverwijdering mogelijk zijn, dan zouden landen er gewoon vanuit kunnen gaan dat er in de loop van de eeuw steeds grotere hoeveelheden koolstofdioxide verwijderd zullen worden.

Tegelijkertijd is de structuur van de internationale politiek veranderd sinds het 1,5 graden-rapport voor het eerst uitkwam. De Russische invasie van Oekraïne heeft de internationale economische samenwerking verbroken op een manier die toen niet werd verwacht, en zowel de oorlog als de westerse reactie erop lijken het fossiele brandstofsysteem alleen maar windeieren te leggen. Het IPCC heeft tientallen verschillende scenario’s van toekomstige emissies gemodelleerd, maar geen enkele die veronderstelt dat er een nieuwe grote geopolitieke rivaliteit ontstaat, voorziet een pad naar het doel van 1,5 graden.