Politici en privacyorganisaties maken zich zorgen over de opmars van slimme camera’s met gezichtsherkenning. In hoeverre worden we hiermee in Nederland al in de gaten gehouden? Een verkenning langs winkels, voetbalclubs, gemeenten en Schiphol.

Hij wilde gewoon zijn personeel veilig houden, maar nu werd Edwin ten Brink, zelfstandig franchisenemer van een Jumbo in Alphen aan de Rijn, publiekelijk aangepakt in het nationaal parlement. ‘Evident in strijd’ met de wet, noemde Tweede Kamerlid Kees Verhoeven (D66) zijn handelen begin dit jaar in Kamervragen.

Hoe kwam het zover? De ondernemer had camera’s opgehangen met gezichtsherkenning, om mensen met een winkelverbod bij de ingang te onderscheppen.

Gezichtsherkenning. De term roept beelden op van de onderdrukking van de Oeigoeren, een islamitische minderheid in China, die mede met deze technologie wordt gemonitord. Van Hongkong, waar demonstranten juichend lantaarnpalen met camera’s omvertrekken, uit vrees dat ze gezichtsherkenning bevatten.

Of van Clearview, de omstreden Amerikaanse start-up die zonder toestemming 3 miljard foto’s en bijbehorende namen van sociale media plukte voor een gigantische database. Het toekomstvisioen: film een voorbijganger en je weet wie het is.

Politiekorpsen van over de hele wereld gebruiken de database al, suggereert een onlangs uitgelekte klantenlijst van Clearview. Ook Nederland wordt hierin genoemd. De Nederlandse politie maakt er volgens minister Dekker (Rechtsbescherming) geen gebruik van. Over inlichtingendiensten doet hij geen uitspraak.

Gezichtsherkenning ligt gevoelig, en niet alleen bij privacy-activisten. De Europese Commissie benoemde in een kritisch rapport onlangs de risico’s. Dat veel systemen vaker de fout ingaan bij het herkennen van mensen met een donkere huidskleur, bijvoorbeeld, en het een zeer grote inbreuk kan maken op de privacy, bijvoorbeeld. Kamerleden Kees Verhoeven en Chris van Dam (CDA) willen zelfs een verbod op de technologie tot er een maatschappelijk debat is gevoerd over de wenselijkheid ervan.

Om te laten zien hoe de techniek achter gezichtsherkenning werkt, zouden we graag je camera gebruiken. We slaan de verzamelde data nergens op, beloofd. Ga je niet akkoord? Dan leggen we het uit met een voorbeeld.

Door middel van kunstmatige intelligentie zoeken we naar een gezicht in het beeld. Deze software heeft honderden gezichten bekeken, en kan daarom makkelijk een gezicht herkennen en opslaan.

Breng je gezicht in beeld en wacht even tot we het hebben herkend. Dit kan een paar seconden duren. Zorg voor voldoende licht, houd geen hand voor je mond en zorg dat er maar één persoon in beeld is.

Als duidelijk is dat het om een gezicht gaat, dan slaat de software het meteen op. Omdat de software een gezicht niet ziet als op een foto, maar als een verzameling punten, ziet het jouw gezicht als volgt:

Die computerscan mag er dan onherkenbaar uitzien, maar zodra iemand deze binnen heeft, ben je te herkennen op bijna elk videobeeld.

In onderstaand camerabeeld tracken we live gezichten, en proberen we de persoon op de eerder gemaakte scan te herkennen. Probeer vooral eens je partner, huisgenoot of huisdier voor de camera te houden!

Maak eerst een scan van je gezicht hierboven.

Geen match, of wordt iemand anders ook voor jou aangezien? De software is nog volop in ontwikkeling, dus dat kan gebeuren. Bovendien konden we voor deze site maar een klein deel van de software gebruiken. Wie in plaats van zijn mobiel een krachtige computer tot zijn beschikking heeft, kan veel preciezere resultaten behalen. We willen je er nogmaals op wijzen dat we de verzamelde data nergens opslaan.

Het roept de vraag op hoever we in Nederland zijn met deze technologie en in hoeverre partijen die gezichtsherkenning gebruiken privacy meewegen. Dat overzicht ontbreekt. De FRA, het EU-bureau voor de grondrechten, inventariseerde het gebruik door wetshandhavers, maar hiervan is ‘geen transparant, openbaar overzicht’, aldus Joanna Goodey in Brussel. Wat er zoal hangt bij winkelketens of voetbalstadions is al helemaal onduidelijk.

Is de Jumbo in Alphen aan de Rijn een uitzondering, of een van de velen? De Volkskrant inventariseerde, onder meer via enquêtes en een belronde, en sprak met betrokkenen en experts.

Niet iedereen spreekt graag over het onderwerp, wordt snel duidelijk. Een woordvoerder van Panasonic, leverancier van het gezichtsherkenningssysteem in de Jumbo, heeft ‘geen enkele behoefte’ enige informatie te delen.

Net als beveiligingsbedrijf Profi-Sec, volgens Brabants Dagblad vorig jaar tijdens carnaval betrokken bij een project met gezichtsherkenning op de Korte Putstraat in Den Bosch. Het doel was mensen met een straatverbod te identificeren. Zodra blijkt dat het gespreksonderwerp gezichtsherkenning is – een technologie die Profi-Sec op de eigen website aanprijst – wil niemand aan de lijn komen.

Van Casino Sevens in Aalsmeer is bekend dat het gezichtsherkenning gebruikt bij de ingang. ‘We werken hier niet aan mee, casino’s staan al in een slecht daglicht’, klinkt het bij nabellen.

Bij een bezoek aan het casino blijkt dat het gaat om een klappoortje voor de ingang. Pal erachter staat een witte zuil met een camera die de bezoeker filmt en een beeldscherm dat de beelden toont. Een tekening van een gezicht met puntjes en lijnen – een representatie van de metingen die gezichtsherkenning verricht – maakt duidelijk wat hier gebeurt. Springt het verkeerslicht op groen, dan klappen de poortjes open. Voor mensen met een verbod, denk aan valsspelers of overlastgevers, springt het stoplicht op rood en blijft de poort gesloten.

Een enquête onder andere casino’s en speelhallen levert meer weigeringen op, en vooral stilte. Holland Casino stelt bij nabellen dat het verkennende gesprekken voerde met leverancier AnyVision, zonder resultaat.

Er is één uitzondering: Gambling House, een klein gokpaleis in hartje Amsterdam. Dat heeft gedurende heel 2019 slimme camera’s getest op medewerkers en leveranciers, vertelt de eigenaar. ‘De kansspelwet eist dat je onder meer gokverslaafden tegenhoudt. Gezichtsherkenning leek ons een mooie oplossing, zonder dat je iemands paspoort hoeft te vragen.’

Gambling House begon met een systeem van Hikvision, de Chinese fabrikant die samen met het eveneens Chinese Dahua eenderde van de wereldwijde markt voor beveiligingscamera’s in handen heeft. ‘Hikvision heeft u waarschijnlijk gefilmd’, schreef persbureau Bloomberg niet voor niets.

Het bedrijf is controversieel. De Chinese overheid bezit bijna de helft van de aandelen en volgens de VS levert Hikvision de camerasystemen waarmee Oeigoeren worden onderdrukt. Dit soort berichten waren voor de Amsterdamse gokhal reden om te stoppen. Toen veiligere systemen te duur bleken, staakte ze het experiment.

Zoals zoveel anderen zegt Ten Brink, van de Jumbo in Alphen aan de Rijn, aan de telefoon ‘geen interesse’ te hebben in vragen. Dat verandert als de verslaggevers in zijn ruime winkel staan en opzichtig foto’s maken van alle camera’s die er hangen.

Dat zijn er veel. Naast de drie camera’s met gezichtsherkenning bij de ingang hangen hier zo’n tachtig camera’s, elk gangpad heeft er twee. Een soort vastgeklonken stofzuigers bij de kassa’s voeren bankbiljetten direct naar een voor medewerkers onbetreedbare kluis. Geplastificeerde stenciltjes verzoeken de klant om kassamedewerkers met geopende boodschappentas tegemoet te treden. Het is duidelijk waarom deze supermarkt in 2018 de titel ‘veiligste winkel van Nederland’ kreeg.

Ten Brink voelt zich miskend door alle negatieve aandacht die zijn winkel ten deel viel, vertelt hij. Naar aanleiding van de ophef schakelde hij de gezichtsherkenning tijdelijk uit.

Het systeem meet verhoudingen in de gezichten van klanten, zet deze om tot een abstracte code en stuurt die versleuteld (een voor buitenstaanders onbegrijpelijke databrij) naar zijn servers. Hier vindt de vergelijking plaats tussen die code en de code van eerder aangehouden winkeldieven of overlastgevers.

Is er geen match, dan wordt de persoonlijke informatie volgens Ten Brink binnen tien seconden verwijderd. Is er wel een match, dan wordt de foto zichtbaar en kijkt iemand achter de schermen of de suggestie van het systeem klopt, voordat de persoon staande wordt gehouden. ‘Dit is veel privacyvriendelijker dan het ophangen van foto’s van winkeldieven in de personeelskantine’, vindt Ten Brink.

Hij begint over een man die één blikje Red Bull stal en die daarna door zes mensen in bedwang moest worden gehouden tot de politie kwam. Over een kerel van meer dan 2 meter die nadat zijn vriendin was betrapt op winkeldiefstal dreigde: ‘Zij gaat met mij mee.’ Over duizenden euro’s aan producten die maandelijks verdwijnen, over gewelddadige overvallen op medewerkers die hij van collega’s kent.

Niet voor niets hebben meer winkels interesse in gezichtsherkenning. Al in 2004 begon een proef met een handvol winkels in de stad Utrecht, waaronder De Rode Winkel, waarvan Margriet Broekman toen mede-eigenaar was.

De proef draaide om een toepassing van gezichtsherkenning die vergelijkbaar is met wat de Jumbo in Alphen aan de Rijn installeerde: mensen op een zwarte lijst herkennen. Broekman: ‘Het werkte preventief, winkeldieven bleven weg omdat het systeem er hing.’

Toch haalde ze de camera’s al na een jaar of drie weg. Zoals ook andere gezichtsherkenningsproeven stopten, onder meer in het winkelcentrum Zuidplein en bij juwelier Van Willigen, beide in Rotterdam.

Het oorspronkelijke doel in Utrecht − een collectieve database om veelplegers uit meerdere winkels te weren − bleek juridisch zeer ingewikkeld. Het systeem was bovendien duur en vergde door de snelle technologische ontwikkelingen elke paar jaar nieuwe investeringen van duizenden euro’s. Terwijl het volgens Broekman even effectief bleek om personeel beter te trainen, beter te letten op verdachte signalen en klanten actief te groeten. ‘Als je een winkeldief recht in de ogen hebt gekeken, is hij meestal al weg.’

Vergelijkbare geluiden komen van andere winkeliers of ketens, blijkt uit een gesprek met Bert van Steeg, secretaris winkelcriminaliteit van Detailhandel Nederland, en telefoongesprekken met onder meer Ahold, Decathlon, De Bijenkorf, MediaMarkt en de nationale keten van Jumbo.

Het is onduidelijk of de kosten opwegen tegen de baten, laten woordvoerders weten. ‘We zien ook dat gezichtsherkenning een gevoelig onderwerp is voor onze klanten, in verband met privacy’, voegt de woordvoerder van Ahold toe.

Waar dat toe kan leiden, merkte de uitbater van recreatieplas Henschotermeer In Utrecht. Daar zetten duizenden mensen hun handtekening onder een petitie tegen het gezichtsherkenningssysteem waarvan hij de entree wilde voorzien, om te voorkomen dat gasten kaartjes doorgeven. Het werd uiteindelijk een systeem met QR-codes.

Bij gemeenten is de technologie evenmin in trek, blijkt uit een enquête en een rondgang, waarop 312 van de 355 gemeenten reageerden. Uitzondering is de toets op identiteitsfraude bij de aanvraag van nieuwe identiteitsdocumenten. In de gemeenten Zwolle en Midden-Delfland vergelijkt software het gezicht van de aanvrager automatisch met de foto op het oude document.

‘De scan wordt versleuteld opgeslagen, de gegevens worden na drie maanden automatisch verwijderd’, mailt een woordvoerder van Midden-Delfland. ‘Tot nu toe hebben burgers er 100 procent begrip voor.’

Jan Willem Bolkesteijn van JCC Software, het bedrijf dat de identificatiezuil aan Zwolle leverde, merkt bij meer gemeenten interesse. Al staat hij erop dat Zwolle geen gebruik maakt van gezichtsherkenning. Wel van ‘gezichtsvergelijking’. ‘Gezichtsherkenning is het woord waar veel om te doen is. Het gaat hier niet om camera’s die je in de gaten houden in de openbare ruimte.’

Meer partijen hanteren liever minder besmette termen. Ook ‘gelaatsvergelijking’ komt voor. Experts zien desgevraagd weinig verschil. ‘Wij noemen het allemaal gezichtsherkenning’, aldus hoogleraar gezichtsherkenning Raymond Veldhuis (Universiteit Twente).

Toch wordt de technologie op sommige plekken al tijden succesvol toegepast. De Koninklijke Marechaussee gebruikt het sinds 2008 op Schiphol: zogenoemde e-gates vergelijken automatisch het gezicht van de passagier (voorlopig alleen EU-burgers) met de foto op het identiteitsbewijs.

Als het aan Schiphol ligt, is dit pas het begin. Sinds vorig jaar doet de luchthaven een proef met luchtvaartmaatschappij Cathay Pacific. Wie meedoet aan het ‘biometrisch boarden’ laat zijn gezicht, paspoort en boardingpass scannen bij een kiosk. Hierna hoef je het paspoort niet meer tevoorschijn te halen: je gezicht is je identiteitsbewijs.

Ook andere toepassingen van gezichtsherkenning moeten het gemak vergroten. Sinds begin 2019 loopt bij voetbalclub Heracles een proef met een dienst van het bedrijf 20Face, een spin-off van de Universiteit Twente. Supporters lopen via een speciaal poortje met gezichtsherkenning sneller het stadion binnen.

De foto’s van de supporters staan in een digitale kluis op de eigen smartphone, gebruikers houden zelf controle over hun gegevens, zegt Berno Bucker van 20Face. De codes waarin de beelden worden omgezet, zijn hiernaast alleen leesbaar door het zelfontwikkelde algoritme. Tijdens het verzenden zijn ze ook nog eens versleuteld. ‘Doordat onze oplossing privacyproof is, is het toekomstbestendig. En zullen gebruikers de technologie accepteren, ook op de lange termijn’, denkt Bucker.

Veel bezitters van smartphones gebruiken iedere dag gezichtsherkenning, als ze het scherm van hun toestel ontgrendelen. Verder kunnen slimme deurbellen en beveiligingscamera’s, bijvoorbeeld van het merk Nest, gezichtsherkenning gebruiken. Zo kunnen ze zien dat er een vreemde in huis is. Facebook gebruikt de technologie om personen op foto’s automatisch van een naam te voorzien, mits die hiervoor toestemming hebben gegeven.

Het bedrijf heeft ook poortjes geïnstalleerd bij enkele kantoorpanden voor toegang van medewerkers en het Limburgse Compo Ticketing wil het systeem gebruiken voor entree bij evenementen. Maar 20Face zit nog in de beginfase. Net als Nederland als het op gezichtsherkenning aankomt, is Buckers inschatting.

Dat terwijl de technologie de laatste vijf jaar explosief is verbeterd, zegt Jeroen van Rest, veiligheidsexpert van onderzoeksinstituut TNO, achter de gesloten hekken van de extra beveiligde TNO-vestiging in Den Haag. De technologie maakt vele malen minder fouten dan enkele jaren geleden, moeilijke hoeken en lichtomstandigheden zijn minder problematisch.

Bovendien ziet hij steeds meer privacyvriendelijke oplossingen als die van 20Face. Hij sluit niet uit dat gezichtsherkenning ook in Nederland alsnog aan een opmars begint.

Van Rest werkt onder meer mee aan een proef rondom de Johan Cruijff Arena in Amsterdam. TNO onderzoekt met de gemeente Amsterdam, de politie en het stadion de mogelijkheden van een ‘virtueel hek’, dat het gebied monitort met camera’s en sensoren. Waaronder gezichtsherkenning.

Privacy is daarbij een ingewikkeld punt, zegt Mark Wiebes, bij de Nationale Politie verantwoordelijk voor innovatie en betrokken bij het project. ‘Het schrikbeeld is China. We lezen over mensen die verkeerd oversteken, door het systeem worden vastgelegd en worden gekort op hun sociale kredietsysteem. Zoiets past niet in Nederland.’

FC Den Bosch koos voor een andere route om de privacy te waarborgen. De voetbalclub filmt supporters bij de poortjes, laat een woordvoerder weten. De club kan die beelden vergelijken met mensen die worden gefilmd bij incidenten. Dit noemt hij dan ook geen gezichtsherkenning, maar silhouetherkenning. Privacyvriendelijker, volgens de club. ‘Maar minder secuur dan gezichtsherkenning.’

En ook fouten kunnen forse consequenties hebben, merkte de 20-jarige supporter Ton (echte naam bij de redactie bekend). Begin mei ziet hij zijn club met 2-0 winnen van Go Ahead Eagles. Die zomervakantie krijgt hij een brief. Den Bosch legt hem een stadionverbod op tot november. Op beelden is te zien dat Ton betrokken is bij ongeregeldheden, waarbij hij ‘met kracht en geweld’ gebieden betreedt waar hij niet mag komen en de confrontatie aangaat met uitsupporters.

Onzin, weet Ton, maar hij laat het erbij: hij was al niet van plan te gaan. Tot een mail volgt. Hij is toch weer binnen geweest, leest hij. Opnieuw is hij herkend. Daar staat 1.000 euro boete op.

Dit keer laat hij het er niet bij zitten. Hij gaat naar de supporterscoördinator van de club en weet hem uiteindelijk te overtuigen dat hij niet de man op de beelden is. ‘Maar ik kan me voorstellen dat ze denken dat ik het ben. Ik lijk erop qua gezicht en qua postuur’, vertelt hij.

Andere Nederlandse clubs maken wel gebruik van gezichtsherkenning (Heracles dus bij de entree, ADO Den Haag voor het herkennen van onruststokers). Weer andere (waaronder NEC, PSV en FC Volendam) tonen interesse, blijkt uit een rondvraag. Maar ook deze systemen zullen nimmer waterdicht zijn. Dat zeggen niet alleen critici; ook een leverancier als Microsoft waarschuwt hiervoor.

‘Gezichtsherkenning is een hulpmiddel’, benadrukt John Frank, die zich bij Microsoft bezighoudt met Europees beleid. ‘Het kan ongelofelijk efficiënt zijn, maar het is nooit waterdicht.’ Als voorbeeld noemt Frank een Amerikaans politiekorps dat bodycams wilde uitrusten met live gezichtsherkenning. Niet doen, raadde Microsoft aan: te grote kans op fouten.

In Zoetermeer, op het politiebureau waar het Centrum voor Biometrie van de Landelijke Eenheid is gevestigd, is de feilbaarheid van de technologie eveneens duidelijk. Hier speurt de politie met gezichtsherkenning naar misdadigers, slachtoffers of getuigen die op beeld zijn gevangen.

Staan ze in de database, dan kan hun identiteit mogelijk worden achterhaald. Catch, zo heet het systeem. Van de 1.249 foto’s die in 2019 werden aangeboden, leidde iets minder dan 8 procent tot een match – in hoeverre dit tot veroordelingen leidde, is niet bekend.

John Riemen, verantwoordelijk voor de ‘gelaatsvergelijking’, geeft een demonstratie in wat oogt als een doodgewoon vergaderzaaltje met computers, dat op geen enkele manier hightech ademt.

De politie heeft, in vergelijking met al die winkels en stadions, een gigantisch voordeel als het aankomt op gezichtsherkenning: een database met 2,3 miljoen foto’s van 1,3 miljoen mensen. Stuk voor stuk mensen die in Nederland zijn gefotografeerd op een politiebureau. Sinds 2010 kom je alleen in de database als je bent aangehouden op verdenking van een misdrijf waar minstens vier jaar cel op staat, of als je bent aangehouden voor een misdrijf en je je niet wilt identificeren.

Hiernaast is er een vreemdelingendatabase, met foto’s van ongeveer zeven miljoen mensen, die in sommige gevallen gebruikt mag worden. ‘Bijvoorbeeld als er bij een zwaar misdrijf haast is bij het identificeren van iemand’, aldus Riemen.

De werking van het systeem, geleverd door beveiligingsbedrijf Idemia, is net als het zaaltje weinig futuristisch. Een collega uploadt een foto van Riemen, knipt onnodige stukken omgeving weg en zet het systeem aan het werk. Die zet de miljoenen afbeeldingen in de database op volgorde van gelijkenis. Een tweede foto van Riemen, die voor de gelegenheid in deze database is gezet, belandt op plek 52.

Na wat menselijke hulp – zoals instructies over de juiste grootte van de oogkassen en een correctie van de positie van het linkeroor – gaat het beter. Volgens de computer lijkt nog maar één persoon in de database meer op Riemen dan hijzelf.

De moeite die het programma duidelijk heeft, is voor een belangrijk deel te danken aan de lage beeldkwaliteit, en komt ook doordat vergelijken met miljoenen gezichten foutgevoeliger is dan met een handvol, blijkt desgevraagd. Niet zonder reden lopen twee menselijke experts onafhankelijk van elkaar nog een uitgebreide checklist na voordat de conclusie volgt dat een match waarschijnlijk is.

Volgens Riemen gebruikt de politie deze database enkel achteraf, met opgenomen beeld. Er zijn dus geen politiecamera’s die gezichten van mensen ter plekke tegen de database aanhouden, op jacht naar gezochte personen. Al vindt hij dat idee interessant. ‘In geval van een terreuralarm op Schiphol, bijvoorbeeld. Mits de technologie voldoende is ontwikkeld en onderzocht’.

Ten Brink, in de Jumbo in Alphen aan de Rijn, wordt intussen niet opgehouden door techniek, maar door de privacytoezichthouder. De Autoriteit Persoonsgegevens onderzoekt of de gezichtsherkenning in zijn winkel wel is toegestaan. Ten Brink wacht af, met zijn prijswinnende gezichtsherkenningssysteem op stand-by.

Met medewerking van Hessel von Piekartz en Erik Verwiel

Gezichtsherkenning Gebruikt punten op het gezicht en hun verhouding tot elkaar om de kans te berekenen dat twee gezichten op beeld dezelfde zijn. Hierbinnen zijn drie vormen: verificatie (twee gezichten worden met elkaar vergeleken, bijvoorbeeld bij grenscontrole), identificatie (gezicht wordt vergeleken met een dataset, bijvoorbeeld bij het Catch-systeem van de politie) en surveillance (alle gezichten worden vergeleken met grote dataset).

Emotieherkenning Lijkt op gezichtsherkenning, maar vergelijkt de data niet met andere gezichten, maar welke emotie het meest bij de vastgelegde gezichtsuitdrukking past. Deze techniek is in de praktijk allesbehalve bewezen.

Silhouetherkenning Gebruikt onder meer postuur en kleding om te bepalen of personen op twee beelden waarschijnlijk dezelfde zijn. Minder precies dan gezichtsherkenning.

Nummerbordherkenning Leest nummerborden en vergelijkt ze met andere nummerborden in de database. Bijvoorbeeld om oude dieselauto’s in steden te weren.

Gedragsherkenning Analyseert het gedrag van personen in openbare gebieden. Bij verdachte gedragingen of agressie kan het systeem alarm slaan.

Column Laurens Verhagen over Clearview: ‘We zijn gewend dat techcritici Robocop of Black Mirror als angstvisioenen voorschotelen. Dat de bedrijven die dit soort technologieën maken er nu zelf mee op de proppen komen, is hallucinant.’

Wie bekijkt de beelden van het almaar uitdijende aantal camera’s boven snelwegen, in stations en straten? Kunstmatige intelligentie kan een uitkomst bieden. Maar is met een paar hacks ook verrassend gemakkelijk voor de gek te houden.

Website door Titus Knegtel en Joris Heijkant